منظور از نرخ باروری کل تعداد فرزندانی است که جانشین والدین شوند، اگر این شاخص در حد 1/2 بچه یا کمتر برای هر زن باشد به معنی کاهش تدریجی جمعیت و نهایتاً انقراض نسلی است . با مراجعه به ارقام مرکز آمار ایران و سازمان ملل در سال 1385 این رقم برای کل کشور 8/1 فرزند است. یعنی 18 فرزند با 20 نفر والدین جایگزین می‌شود که 2 نفر کمتر از حد جانشینی است. 

به لحاظ ارتباط نزدیکی که بین مسئله تولید مثل و سلامتی وجود دارد، برنامه های باروری سالم در توازن جمعیت وتدوین سیاستهای جمعیتی نقش مهمی به عهده دارد. این برنامه به افراد کمک می کند تا از بارداری غیرارادی جلوگیری کنند، زمان تولد فرزندان خود را با شرایط سلامتی و سن خود تطبیق دهند و آگاهانه درباره تعداد فرزندان خود تصمیم بگیرند. برنامه های سلامت باروری علاوه بر جنبه های بهداشتی تاثیر مهمی در سایر ابعاد اجتماعی، حقوقی، اقتصادی، روانی و فرهنگی نیز دارد.

نتایج باروری سالم منجر به کاهش مرگ و میر مادران، نوزادان و کودکان، جلوگیری از سوء تغذیه در مادر و کودک، جلوگیری از زایمان در سنین پایین و سن بالا، کاهش بیماری های ژنتیکی، جلوگیری از حاملگی های غیرارادی و سقط های عمدی و عواقب حاصله از آن نظیر وقوع بیماری، معلولیت و مرگ و هم چنین عاملی برای فراهم کردن زمینه مناسب ارتقاء سلامت خانواده می شود که از اهداف اساسی وزارت بهداشت درمان وآموزش پزشکی می باشد. این برنامه در محورهای پیش از ازدواج، هنگام ازدواج وپس از ازدواج دارای فعالیت های متعددی می باشد.

با توجه به اهمیت برنامه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی سیاست های کلی «جمعیّت» را که براساس بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تعیین شده است، ابلاغ کردند.متن ابلاغیه رهبر انقلاب به رؤسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام به شرح زیر است:

“سیاست‌های کلی جمعیّت”

1- ارتقاء پویایی، بالندگی و جوانی جمعیّت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی.

۲- رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده و افزایش فرزند، کاهش سن ازدواج و حمایت از زوج‌های جوان و توانمندسازی آنان در تأمین هزینه‌های زندگی و تربیت نسل صالح و کارآمد.

۳- اختصاص تسهیلات مناسب برای مادران بویژه در دوره بارداری و شیردهی و پوشش بیمه‌ای هزینه‌های زایمان و درمان ناباروری مردان و زنان و تقویت نهادها و مؤسسات حمایتی ذی‌ربط.

۴- تحکیم بنیان و پایداری خانواده با اصلاح و تکمیل آموزش‌های عمومی درباره اصالت کانون خانواده و فرزند پروری و با تأکید بر آموزش‌ مهارت‌های زندگی و ارتباطی و ارائه خدمات مشاوره‌ای بر مبنای فرهنگ و ارزش‌های اسلامی- ایرانی و توسعه و تقویت نظام تأمین اجتماعی، خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی در جهت سلامت باروری و فرزندآوری.

۵- ترویج و نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی- ایرانی و مقابله با ابعاد نامطلوب سبک زندگی غربی.

۶- ارتقاء امید به زندگی، تأمین سلامت و تغذیه سالم جمعیّت و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، بویژه اعتیاد، سوانح، آلودگی‌های زیست محیطی و بیماری‌ها.

۷- فرهنگ سازی برای احترام و تکریم سالمندان و ایجاد شرایط لازم برای تأمین سلامت و نگهداری آنان در خانواده و پیش‌بینی ساز و کار لازم برای بهره‌مندی از تجارب و توانمندی‌های سالمندان در عرصه‌های مناسب.

۸- توانمندسازی جمعیّت در سن کار با فرهنگ سازی و اصلاح، تقویت و سازگار کردن نظامات تربیتی و آموزش‌های عمومی، کارآفرینی، فنی ـ حرفه‌ای و تخصصی با نیازهای جامعه و استعدادها و علایق آنان در جهت ایجاد اشتغال مؤثر و مولّد.

۹- باز توزیع فضایی و جغرافیایی جمعیّت، متناسب با ظرفیت زیستی با تأکید بر تأمین آب با هدف توزیع متعادل و کاهش فشار جمعیّتی.

۱۰- حفظ و جذب جمعیّت در روستاها و مناطق مرزی و کم تراکم و ایجاد مراکز جدید جمعیّتی بویژه در جزایر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان از طریق توسعه شبکه‌های زیربنایی، حمایت و تشویق سرمایه‌گذاری و ایجاد فضای کسب و کار با درآمد کافی.

۱۱- مدیریت مهاجرت به داخل و خارج هماهنگ با سیاست‌های کلی جمعیّت با تدوین و اجرای ساز و کارهای مناسب.

۱۲- تشویق ایرانیان خارج از کشور برای حضور و سرمایه گذاری، و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و توانایی‌های آنان.

۱۳- تقویت مؤلفه‌های هویت‌بخش ملی (ایرانی، اسلامی، انقلابی) و ارتقاء وفاق و همگرایی اجتماعی در پهنه سرزمینی بویژه در میان مرزنشینان؛ و ایرانیان خارج از کشور.

۱۴- رصد مستمر سیاست‌های جمعیّتی در ابعاد کمّی و کیفی با ایجاد ساز و کار مناسب و تدوین شاخص‌های بومی توسعه انسانی و انجام پژوهش‌های جمعیّتی و توسعه انسانی. 

برنامه مشاوره هنگام ازدواج

خانواده واحد تشکیل دهنده جامعه است و ازدواج زیربنای این واحد است و افزایش آگاهی زوجین پیش از ازدواج و در آستانه شروع زندگی مشترک از اقدامات بسیار مهم برای تقویت بنیان خانواده به شمار می آید.

مراکز مشاوره هنگام ازدواج گلوگاه بسیار مناسبی برای ارائه مشاوره و آموزش های لازم به زوجین جوان ( پدران و مادران آینده) است، که اطلاعات ارائه شده در این مراکز شاید بتواند علاوه بر ارتقاء سطح سلامتی جامعه، از بسیاری از نابسامانی های احتمالی در زندگی زناشویی آنها جلوگیری کند.

در حال حاضر روند مشاوره هنگام ازدواج  به شرح زیر است:

1. مراجعه زوج به دفترثبت ازدواج جهت انجام عقد رسمی و شرعی

2. هدایت زوج به مراکز بهداشتی درمانی جهت انجام آزمایش و مشاوره

3. اخذ نمونه های لازم برای آزمایشات و هدایت زوج به کلاس مشاوره هنگام ازدواج

4. شرکت زوجین در کلاسهای جداگانه (زنان و مردان) ، گذرانیدن دوره 2 ساعته کلاس و دریافت گواهی

5. رویت گواهی کلاس مشاوره توسط آزمایشگاه

6. ارسال پاسخ آزمایشات و گواهی مشاوره به دفتر خانه توسط پست

7. انجام عقد در دفترخانه

در مرکز مشاوره روزانه کلاس های آموزشی مجزا ویژه عروسان و دامادها توسط مشاورین آقا و خانم  که دوره های آموزشی خاصی را گذرانده اند برگزار می شود.

در این کلاس ها به سه موضوع مهم پرداخته می شود. فصل اول در مورد روابط اجتماعی و عاطفی ازدواج است. در این فصل  درمورد روابط زن و شوهر با یکدیگر و با خانواده همسران خود، چگونگی رفتار هنگام بروز مشکلات و..بحث میشود. 

فصل دیگر روابط زناشویی و جنسی است که اهمیت خاص در تحکیم بنیان خانواده دارد.

سایر سرفصلها شامل فرزند آوری وسلامت باروری، اهمیت مراقبتهای قبل از بارداری و...می باشد.

در پایان کلاس هم بسته های آموزشی و رسانه های آموزشی تهیه شده در معاونت بهداشتی به زوجین تحویل داده می شود.

گسترش آموزش ها و مشاوره ازدواج و ارتقاء محتوای دوره های آموزشی از جمله تلاش ها برای افزایش آمار ازدواج های موفق است.

اهداف برنامه: 

1. توانمند سازی خانواده ها برای انتخاب تعداد فرزندان و زمان فرزند آوری

2. کاهش بارداری های پرخطر 

3. پیشگیری از بارداریهای غیر ارادی وبرنامه ریزی نشده

4. برنامه ریزی در جهت تحکیم بنیان خانواده 

5. افزایش تعداد ازدواج و کاهش سن ازدواج

6. ارائه خدمات آموزشی و مشاوره ای  حین ازدواج جهت کلیه داوطلبین ازدواج

7. کاهش سقط های القایی و تحکیم بنیان خانواده

8. ارائه وسایل پیشگیری   از بارداریهای پرخطر بصورت رایگان  به زنان دارای شرایط پرخطر ضمن ارائه آموزشهای لازم به زنان و مردان  و  انجام معاینات و مراقبتهای لازم  توسط  کارکنان بهداشتی و پزشک .

9. ارائه آموزشهای عمومی در خصوص پیشگیری از ناباروریهای اکتسابی در جامعه

10. ارائه خدمات تخصصی ناباروری در زوجهای نابارور

11. ارائه خدمات تخصصی و انجام ریورسال اعمال جراحی در زوجهایی که قبلا اقدام به اعمال جراحی پیشگیری از بارداری نموده اند

12. ارائه مشاوره تخصصی پس از ازدواج (راه اندازی کلینیک تخصصی و مشاوره جنسی )